Khám phá cuộc sống người Raglai ở Khánh Hòa:  Hơi thở núi rừng in đậm trong từng nếp sống

(TITC) – Đến với xã miền núi Khánh Sơn (tỉnh Khánh Hòa), du khách không chỉ ấn tượng bởi cảnh sắc thiên nhiên hùng vĩ mà còn có cơ hội khám phá nét văn hóa truyền thống đặc sắc của đồng bào dân tộc Raglai, cộng đồng chiếm hơn 70% dân số toàn xã. Cư trú tập trung ở thung lũng Tô Hạp, bao quanh bởi núi cao, người Raglai nơi đây vẫn giữ được nhiều yếu tố cổ xưa trong ngôn ngữ, phong tục và đời sống – một di sản sống động của nền văn hóa dân tộc thiểu số Việt Nam.

Một góc không gian thiên nhiên tuyệt đẹp của xã miền núi Khánh Sơn. Ảnh: Internet

Cộng đồng gắn bó và chế độ mẫu hệ độc đáo

Người Raglai sống theo các cộng đồng nhỏ gọi là bur (xóm) hay palei/plei (buôn làng). Mỗi làng do một pô pa-lây (trưởng làng) đứng đầu, thường là người uy tín nhất trong dòng tộc. Trong cộng đồng, đời sống được tổ chức chặt chẽ theo huyết thống, với bốn dòng họ chính nắm giữ vai trò quan trọng trong định hình trật tự xã hội.

Một nét văn hóa nổi bật là chế độ mẫu hệ vẫn còn được duy trì tại một số nơi. Trong đó, phụ nữ giữ vai trò chủ đạo trong gia đình. Khi kết hôn, chàng trai sẽ về ở rể, trở thành trụ cột lao động trong gia đình nhà vợ, nhưng những quyết định quan trọng lại thuộc về người phụ nữ hoặc người cậu bên ngoại. Lễ cưới là một sự kiện trọng đại, mang tính cộng đồng cao, không chỉ là kết nối hai người mà còn là dịp thắt chặt quan hệ giữa hai họ.

Sinh kế từ núi rừng, nếp sống gắn bó với tự nhiên

Nguồn sống của người Raglai chủ yếu dựa vào nương rẫy, với các loại cây trồng truyền thống như lúa, bắp, cao lương, bo bo, khoai, đậu và nhiều loại rau rừng. Họ vẫn lưu giữ phương thức canh tác cổ truyền như phát rừng, đốt rẫy, chọc lỗ trỉa hạt – phản ánh mối quan hệ sâu sắc giữa con người với tự nhiên.

Ngoài trồng trọt, người Raglai còn săn bắt, hái lượm để bổ sung thực phẩm, đồng thời duy trì nhiều nghề thủ công như dệt vải, đan lát, làm gốm, chế tác nhạc cụ, làm giấy phất diều… Tuy nhiên, do đặc điểm địa lý biệt lập, các sản phẩm này chủ yếu phục vụ nhu cầu nội bộ chứ chưa trở thành hàng hóa trao đổi rộng rãi.

Kiến trúc nhà dài: không gian gắn kết đa thế hệ

Một biểu tượng đậm nét trong văn hóa Raglai là nhà dài – kiểu nhà sàn đặc trưng, nơi sinh sống của 3-4 thế hệ trong cùng một gia đình. Những cây cột chính của nhà dài có đường kính lớn hơn ba gang tay, cao tới hơn 4 mét. Phần thềm rộng phía trước nhà là nơi diễn ra các sinh hoạt cộng đồng như hội họp, lễ nghi, giải quyết tranh chấp theo luật tục, hoặc đơn giản là nơi nghỉ ngơi, trò chuyện.

Ngoài nhà chính, người Raglai còn dựng thêm nhà kho để chứa nông sản (gạo, bắp, bông vải…) và nhà rẫy tạm trên nương để nghỉ ngơi trong mùa vụ.

Ẩm thực giản dị mà đậm hồn núi rừng

Ẩm thực Raglai mộc mạc nhưng hàm chứa chiều sâu văn hóa. Món ăn thường ngày gồm cơm, cháo từ gạo hoặc bắp (gọi là buriăk), các loại canh thịt đơn giản. Đặc biệt, trong các nghi lễ quan trọng, mâm cỗ bắt buộc phải có cơm (la say), canh thịt, thịt luộc (gà, heo hoặc trâu), bánh tét, chuối chín và rượu cần. Đây không chỉ là nhu cầu vật chất mà còn là biểu tượng của sự kết nối thiêng liêng giữa con người và thần linh.

Một điều đặc biệt là trong lễ hiến tế, người Raglai không lấy tiết vật hiến sinh, vì cho rằng máu là phần thuộc về đất đai – biểu tượng của mẹ thiên nhiên thiêng liêng.

Trang phục – bản sắc dệt từ núi rừng

Trang phục truyền thống của người Raglai rất giàu bản sắc. Phụ nữ thường mặc váy đen (cà chăn) có hoa văn trang trí hình vòng quanh chân váy, phối màu đỏ và trắng. Áo truyền thống là loại áo chui đầu có khoang đen trắng xen kẽ. Về sau, họ sáng tạo thêm áo xẻ thân trước với nút cài tinh tế, kết hợp với yếm và các loại trang sức đeo cổ, tay, tai bằng đồng thau hoặc bạc.

Nam giới mặc khố (cà giọt), áo khoang và thắt lưng vải. Cả nam lẫn nữ đều đội khăn, làm từ vải nhuộm tự nhiên bằng lá, rễ cây.

Trang phục lễ hội thường sặc sỡ hơn, sử dụng các loại màu được chiết xuất từ cây cỏ núi rừng, gắn liền với tín ngưỡng và phân tầng xã hội.

Văn hóa tâm linh – nơi kết nối hiện thực và huyền thoại

Người Raglai theo tín ngưỡng đa thần, tin vào vạn vật hữu linh, với Giàng là vị thần tối cao. Kho tàng truyện kể dân gian, sử thi, luật tục… được truyền miệng qua nhiều thế hệ và đã được ghi chép lại nhờ hệ thống chữ viết.

Các lễ hội truyền thống như lễ bỏ mả, lễ ăn đầu lúa mới, lễ cầu mưa, lễ trưởng thành… thể hiện mối quan hệ mật thiết giữa con người, đất trời và các thế lực siêu nhiên. Lễ bỏ mả là nghi lễ quan trọng nhất, mang tính kết nối giữa thế giới hiện tại và thế giới tâm linh. Biểu tượng nổi bật trong lễ này là thuyền Kagor – một linh vật mang hình dáng con thuyền khắc hoa văn rồng, chim, cá, rắn… thể hiện quan niệm “trầm tích biển” còn khắc sâu trong tiềm thức của cư dân núi rừng.

Âm nhạc – tiếng vọng từ đại ngàn

Chế tác đàn Chapi của đồng bào Raglai Khánh Sơn. Ảnh: Internet

Không thể nói về người Raglai mà không nhắc đến kho tàng nhạc cụ truyền thống phong phú như đàn đá, mã la (cồng chiêng), đàn Chapi, sáo Talakung, kèn môi… Trong đó, đàn Chapi, nổi tiếng qua ca khúc “Giấc mơ Chapi” của nhạc sĩ Trần Tiến chính là tiếng nói tâm hồn của cả một dân tộc, mang hơi thở núi rừng vang vọng qua từng phím đàn.

Giữa nhịp sống hiện đại, người Raglai ở Khánh Sơn vẫn giữ được bản sắc riêng biệt, đậm đà và chân thực. Từ kiến trúc nhà dài, phong tục mẫu hệ, ẩm thực mộc mạc, đến tín ngưỡng, trang phục và âm nhạc – tất cả hòa quyện tạo nên một bức tranh văn hóa sống động, như chính nhịp đập của núi rừng. Một lần ghé thăm, là một lần chạm đến chiều sâu văn hóa dân tộc, nơi những giá trị nguyên sơ vẫn đang âm thầm lay động lòng người.

Trung tâm Thông tin du lịch