Hát Then – Nghệ thuật dân gian của đồng bào Tày, Nùng, Thái

(TITC) – Hát Then được mệnh danh là giai điệu thần tiên, xuất phát từ cuộc sống dân tộc của người Tày và Nùng. Nghệ thuật diễn xuất tín ngưỡng dân gian này ẩn chứa và phô diễn những giá trị lịch sử, văn hóa lâu đời của các đồng bào Tày, Nùng, Thái.

Đàn tính – nhạc cụ không thể thiếu trong những làn điệu hát Then, trở thành hồn cốt trong đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái. Chính vì thế, hát Then, đàn Tính có sức sống mãnh liệt, được các đồng bào dân tộc trao truyền, bảo tồn và phát huy giá trị.

Những cuộc Then được đồng bào thực hiện bên bếp lửa nhà sàn, vào dịp Hội Lồng tồng. Âm điệu, tiết tấu ngân nga của lời Then khi dìu dặt, tha thiết; lúc vui tươi, rộn ràng, dồn dập như thúc quân ra trận; có lúc lời Then nhấn nhá, thì thầm kể chuyện sự tích mường trời, mường đất, về sự sinh sôi vạn vật trong vũ trụ bao la. Lời Then, tiếng Tính thu hút bởi ca từ dung dị, đằm thắm được “khơi” lên cùng những âm thanh tuyệt diệu của cây đàn Tính.

Then được chia thành Then cổ và Then cách tân. Then cổ mang tính chất tâm linh, cơ bản là các bài cúng cầu mùa, cầu an, cầu tài, giải hạn, vào nhà mới, mừng đám cưới… Then cổ đòi hỏi người thực hiện phải tay đàn, chân xóc nhạc, miệng hát. Còn Then cách tân được dựa trên nền Then cổ, phổ lời mới chuyển tải lời bày tỏ yêu kính Bác Hồ của đồng bào; mừng quê hương, đất nước; ca ngợi phong trào xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh; gia đình hạnh phúc.

Một độc đáo trong Then là có nhiều đường, như: Păng khoăn, Thống đằm, cấp sắc, Cầu hoa. Trong Then lại được chia ra làm nhiều dạng, mỗi dạng lại có nhiều điệu hát khác nhau, như trong cúng tế có điệu Khẩu tu (vào Cửa trời), Pây mạ (Đi ngựa), Đông mèng đông quảng (Vào rừng ve), Gọi vía, Chèo thuyền vượt khái…

Then dùng hát trong các buổi chữa bệnh, gồm hát Hái hoa, Nối số, Giải hạn và then Tiêu hao tàn (dành cho người chết)… Nhiều du khách về Thái Nguyên, uống trà, thưởng Then, nghe đàn Tính thì mê mẩn không muốn về. Đặc biệt ở Thái Nguyên, Trung tâm Văn hóa – Nghệ thuật tỉnh đã dựa vào các khúc Then để xây dựng thành công Tổ khúc Then: “Khửn tàng pây cầu an” (Lên mường trời cầu bình an cho gia đình và làng bản).

Khúc then này gồm 10 chương trích đoạn trong Then cổ của dân tộc Tày, gồm: “Páo pháp páo slay” (Trình tấu đức Phật, thần linh, các thánh được làm lễ); “Thái vế” (Giải uế, làm sạch đàn trang cho cuộc lễ); “Khảm lệ” (Múa chầu kiểm tra lễ vật trước khi lên đường); “Pây tàng” (Đoàn quân Then lên đường); “Khảm hải” (Vượt sông Ngân Hà); “Khẩu tu va” (Vào cửa đức vua); “Nộp lệ” (Nộp lễ vật); “Ký slư lồng đang” (Phán truyền cầu phúc); “Tán đàn, tán lệ” (Múa chầu tán đàn, tán lễ) và “Hồi binh, khao mạ” (Khao quân binh)…

Lời Then gắn bó với cuộc sống tinh thần của đồng bào Tày, Nùng, Thái Việt Bắc. Từ lúc sinh ta đã nghe lời Then chào đón, khi nhắm mắt lìa đời có lời Then tiễn đưa. Nên dù xã hội có nhiều biến chuyển, vô số dòng nhạc mới, song như một điều kỳ diệu hiện hữu giữa đời thường, lời Then, tiếng Tính cứ mặc nhiên đi vào lòng người.

Trung tâm Thông tin du lịch